ارتش در شهریور 1320

در طول تاریخ، و به ویژه پس از تأسیس سلسله صفویه، با توجه به تهدید استقلال و تمامیت ارضی کشور از سوی دولتهای همسایه، تقویت بنیه دفاعی کشور مهمترین رکن تصمیم‌گیریها و سیاستگزاریهای دولتهای ایران بوده است. پس از شکست ایران از روسیه در عهد فتحعلی شاه قاجار، نیاز به بازسازی قوای دفاعی هم از نظر سازماندهی و ساختار و هم از نظر تأمین تجهیزات و تسلیحات جدید و پیشرفته، بیش از پیش احساس گردید. چون برآورده شدن این نیاز و تشکیل ارتشی نیرومند با اهداف استعماری قدرتهای همسایه ایران تضادی بنیادین داشت، بنابر این، هیچ کدام از سلاطین قاجار و دولتهای آنها در برآورده ساختن این هدف توفیقی نیافتند. به همین علت، حتی در نهضت مشروطه هم به رغم تأکید علمای نجف بر تشکیل یک ارتش نیرومند که قادر به دفاع از کیان کشور باشد، باز هم این هدف درگیرو دار کارشکنی‌های قدرتهای همسایه برآورده نشد.

پس از آنکه در روسیه انقلاب بلشویکی رخ داد و بریتانیا هم به دلیل مشکلات گوناگون داخلی و خارجی ناشی از جنگ جهانی اول، ناگزیر گردید نیروهای نظامی خود را از ایران فرا بخواند، تشکیل نیرویی نظامی برای پر کردن این خلاء و حمایت از حکومت کودتا و تأمین امنیت موردنظر بریتانیا در دستور کار قرار گرفت. بدینگونه است که رضاشاه اجازه، و به بیان دیگر، مأموریت یافت که این نیروی نظامی را تشکیل و سازماندهی نماید و خود را به عنوان مبتکر بزرگ و اصلی تأسیس ارتش نوین ایران وانمود سازد. این ارتش در سرکوبی ملت ایران و تحکیم حکومت کودتا و تعمیق اختناق و دیکتاتوری موفقیت بسیاری داشت و رضاشاه در مرداد 1320، یعنی چند صباحی پیش 

مردم و نهضت ملی

نفت یکی از مهمترین مقوله‌هایی است که بدون تردید نقشی بنیادین در اقتصاد سیاسی کشورمان داشته و در پیدایش و بروز بسیاری از رخدادها و تحولات ریز و درشت جامعه نقشی محوری ایفا کرده است. شاید آن روز که مظفرالدین شاه و صدراعظم او، امین السلطان، در سال 1280 ه.ش/ 1901 م امتیاز این مادۀ مهم را، که هنوز کشف نشده و در زیرزمین مدفون بود، به ویلیام ناکس دارسی واگذار کردند، چندان به اهمیت و نقش آن در اقتصاد و روابط بین المللی و همچنین در اقتصاد و سرنوشت کشور پی نبرده بودند. نکته‌ای که در این نوشته مورد نظر است این است که به هر حال، در یک نظام استبدادی طبیعی است که سرنوشت این سرمایۀ ملی در دست شاه بوده و تصمیم گیری دربارۀ آن منحصراً در اختیار او باشد. روشن است که مردم، یعنی صاحبان اصلی، در این میان هیچ گونه حضوری ندارند.

پس از آنکه نهضت مشروطیت به پیروزی رسید و مردم با انتخاب نمایندگان خود برای مجلس شورای ملی، در مسائل کشور حضور پیدا کردند، نیز همچنان از تصمیم گیری در مقولۀ نفت برکنار ماندند، زیرا مجالس شورای ملی اگر چه قرارداد دارسی را لغو نکردند، اما هیچ گاه آن را تصویب هم نکردند. همچنان که نفت در راه اندازی چرخۀ صنعت کشورهای جهان، به ویژه کشورهای اروپایی، اهمیت بیشتری پیدا می‌کرد، نگرانی بریتانیا دربارۀ ادامۀ بهره برداری از نفت ایران بیشتر می‌شد. به بیان دیگر، مطلوب بریتانیا آن بود که اولآً بهره برداری او از نفت ایران همچنان استمرار داشته باشد، ثانیاً فعالیت او جنبۀ قانونی پیدا کرده به گونه‌ای که با تغییر دولتها و دگرگونی اوضاع سیاسی، منافع نفتی او آسیب نبیند. یکی از اهداف آن دولت از انعقاد قرارداد 1919 و پس از آن، کودتای سوم اسفند 1299 نیز تأمین همین خواسته بود.

در چنین بستری بود که دست اندرکاران رژیم پس از کودتای 1299 با توجه به  

گزارشی درباره قتل محمد فرخی یزدی

محمد فرخی یزدی شاعر بلندمرتبه و آزادیخواه ایران در سال 1267ش در یزد متولد شد و در 24 مهر ماه 1318ش در بیمارستان زندان موقت شهربانی به قتل رسید. پیش از او بسیاری از رجال، سیاستمداران و آزادیخواهان برجسته کشور که در صدر همه آنها سیدحسن مدرس قرار داشت با روشهایی مشابه جان خود را از دست داده بودند. فرخی یزدی به هنگام مرگ بیش از دو سالی بود که به جرم «اسائه ادب به بندگان اعلیحضرت همایون شاهنشاهی» در زندان به سر می‌برد. قرار بود فرخی پس از سه سال زندان آزادی خود را بازیابد. اما دستگاه مخوف شهربانی رضاشاه نظیر آنچه طی سالیان گذشته مکرر انجام داده بود بار دیگر دست به کار قتلی شد و با آمپول هوای پزشک احمدی جلاد دهها تن از مردمان آزاده این کشور در حمام بیمارستان زندان موقت شهربانی (و در تاریخ 24 مهر ماه 1318) به حیات محمد فرخی یزدی شاعر آزادیخواه و دلیر خاتمه داده شد. آنچه در زیر می‌آید گزارش فتح‌الله بهزادی پزشکیار وقت بیمارستان زندان موقت شهربانی است که پس از سقوط رضاشاه از سریر سلطنت درباره روند و کیفیت به قتل رسیدن محمد فرخی یزدی به دادگاهی که جهت تعقیب جانیان دوره مذکور تشکیل شده بود ارائه داده است. بهزادی و همکارش علی سینکی در شب حادثه در بیمارستان فوق کشیک داشته اند. یادآور می شود که مدت کوتاهی قبل از شب حادثه محمد فرخی یزدی را به عنوان زندانی ای که دچار بیماری شده است از بند و سلول مربوطه به بیمارستان منتقل کرده و در حمام! بیمارستان بستری کرده بودند تا چنانکه دلخواهشان بود توسط پزشک احمدی مداوا نمایند.

عین گفته‌های فتح‌الله بهزادی

         .... قبلاً از طرف اداره زندان محمد یزدی سرپاسبان آمده، شیشه های پنجره اطاق حمام را گل سفید زده و پنجره‌های اتاق حمام را گرفته و مسدود نمودند، و روز 21/7/18 فرخی را به آن اطاق انتقال دادند. و دستور دادند که کسی حق ندارد به اطاق حمام داخل شود و درب را قفل کردند و کلیدش را  

حزب منفردین

محمدرضا پهلوی که پس از کودتای 28 مرداد 1332 ش دوران حکومت استبداد مطلقه خود را آغاز کرده بود و با در دست گرفتن کلیه نهادها و مراجع قضایی و سیاسی کشور به قدرت مطلقه بدل شده بود، سعی داشت با بر مسند نشاندن نخست‌وزیران بله قربان‌گوی و غلامان حلقه بگوش اقتدار خود را حفظ کند. به همین منظور منوچهر اقبال به صدارت رسید تا راه را برای رسیدن به مطامع او باز کند. درست در زمانی که شاه می‌کوشید در چشم رهبران امریکا مهم ترین رهبر کشورهای وابسته به امریکا در منطقه شود، دولت اقبال غلام جان نثارش با بزرگترین مسائل اقتصادی رو به رو شده و به نوعی در برابر بحران ناشی از تورم، بیکاری، فقر و گرانی عاجز مانده بود.

با پایان یافتن مجلس نوزدهم، انتخابات جدید می توانست عاملی باشد که مردم طبقات پایین بتوانند نظریات و مخالفتهای خود را دربارة دولت عنوان کنند. علی الخصوص این که 

ایران و پیمان سنتو

با پایان جنگ جهانی دوم، جهان با بحران جدیدی رو به رو گشت و عقاید کمونیستی به نحو غیر قابل باوری گسترش یافت. این گسترش که از زمان پیروزی شوروی بر آلمان با ایجاد احزاب چپ کمونیستی شروع شده بود پس از جنگ، هفت کشور اروپایی را به سوی خود کشید و حکومتهای سوسیالیستی را بر سر کار آورد. در فرانسه و ایتالیا احزاب کمونیستی نفوذ و قدرت فراوانی یافتند و امریکا به عنوان قدرت برتر پس از جنگ ناچار در صدد چاره جویی برآمد، علی الخصوص آنکه مناطق خاورمیانه نیز در معرض خطر قرار گرفتند و هر لحظه امکان داشت یکی از نواحی مهم مرز شوروی به کام کمونیسم سقوط کند. بدین ترتیب دولت انگلیس و متحد دیرینه‌اش امریکا به فکر اجرای سیاست سد نفوذ و مهار عقاید کمونیستی در مرزهای طویل شوروی بر آمدند و زمینۀ اتحاد و وحدت منطقه‌ای را برای مبارزه با آن در پیش گرفتند.

این اتحادهای منطقه‌ای از طریق پیمانهای دفاعی، سیاسی و اقتصادی انجام شد و در اروپا به نام پیمان آتلانتیک، در آسیا پیمان بغداد و در خاور دور با عنوان پیمان سنتو مشغول به کار شد و کمربندی به دور مرزهای شوروی کشید.¹

شایان ذکر است که در آن زمان خاورمیانه و ایرانیان هنوز با چهره جهانخوار امریکا آشنا نشده بودند و به دلیل حمایت از ایران در برابر نیروهای شوروی در خروج از آذربایجان، در نزد ایرانیان مقبول بودند و گاه پاره‌ای از رجال یا سیاستمداران چون قوام السلطنه در طول دوران زمامداری خود سعی نموده بودند از حضور امریکا در کشور تا حدی از زیاده خواهیها و زورگوییهای همسایگان شمالی (شوروی) و جنوبی ( انگلیس) بکاهند. البته آغاز سیاست ایستادگی امریکا در برابر گسترش کمونیسم در جهان را می‌توان ایستادگی آن دولت در برابر شوروی در مورد تخلیه ایران داشت.² اندکی بعد زیاده خواهیهای روسیه در مورد بغازهای ترکیه و جنگ داخلی یونان در نهایت امریکا را به حمایت از اروپا واداشت و به ایجاد پیمان آتلانتیک شمالی (ناتو) دست زد، تا با حضور نظامی خود در اروپا، وضعیت سیاسی آنجا را تثبیت کند.³ همزمان با تشکیل پیمان آتلانتیک، فکر ایجاد سازمان دفاعی خاورمیانه و خاور دور نیز در محافل غربی مطرح گشت به طوری که در فوریه 1949 م (بهمن 1328 ش) نجم الدین صادق وزیر امور خارجه ترکیه اظهار داشت: «دولت متبوع او ادامه و تکمیل سیستم دفاعی آتلانتیک را از طریق یک پیمان مشابه در خاورمیانه مورد مطالعه قرار داده است».⁴

چندی بعد کنستانتین تسالداریس وزیر امور خارجه یونان تأیید کرد و گفت با انعقاد پیمان دفاعی بین ترکیه، یونان، مصر، عراق، لبنان، عربستان سعودی، اردن، ایران و پاکستان موافق است. این توافق که با ارسال اسلحه و جنگ افزارهای مدرن به عراق و مصر و اردن و ترکیه کامل شد، در 25 مه 1950 م منجر به 

اوضاع سیاسی ـ اجتماعی ایران مقارن با انتخابات مجلس چهاردهم

با برکناری قوام‌السلطنه از مسند صدارت مقارن 1321 ش، شاه جوان محمدرضا پهلوی در پی یافتن نخست‌وزیری برآمد تا بتواند او را به عنوان پادشاهی که تا حدی قدرت و حکومت را در دست دارد بپذیرد. بدیهی بود که در آن زمان پس از اشغال ایران و فروپاشی دیکتاتوری رضاشاه، رجال فرهیخته و دانشمند در پی برقراری دموکراسی بودند که سالیان سال در طول حکومت و دیکتاتوری نظامی از آنها دریغ شده بود. بدین ترتیب کلیه توجهات به مجلس و انتخابات آن دوخته شد. مجلس چهاردهم اولین مجلس پس از سقوط رضاشاه و اشغال ایران توسط متفقین به حساب می‌آمد و می‌توانست نقشی مؤثر در سرنوشت ایران بازی کند. بدین ترتیب محمدرضا شاه از یک سو خود را در رقابت با رجال مستقل و قدرتمند چون قوام و مصدق می‌دید و از سوی دیگر از وجود رجالی چون مستوفی‌الممالک و فروغی محروم بود بنابراین چشم امید به سهیلی دوخت. سهیلی می‌توانست با حالت اطاعت خود دست کم در ظاهر مقام پادشاهی را ارج نهد.

بنابراین با اندیشیدن تمهیداتی پس از برکناری قوام، فراکسیونهای عدالت و میهن برای برگرداندن سهیلی با فراکسیون اتحاد ملی که به دربار نزدیک بود متحد شدند و سهیلی پس از کسب اکثریت عمدۀ مجلس با جلب رضایت نیروهای گوناگون موفقیت خود را تقویت کرد و بار دیگر به مسند صدارت چنگ انداخت.¹

اولین واقعه مهم سیاسی و اجتماعی که در کابینه دوم سهیلی روی داد و وضعیت او را دچار بحران نمود شیوع بیماری تیفوس در شهر تهران و شهرهای شرقی ایران بود. تلاش بیش از حد 

مختصری از تاریخچه سینما در ایران (دوره قاجار)

هنگامی که ادیسون دستگاه کینوتوسکوپ ¹ را اختراع کرد تا تصاویر متعدد را به نحوی پی‌در‌پی و سریع نشان دهد و آن را به صورت یک شیئ جنبنده در بیاورد، هرگز تصور نمی‌کرد که با این کشف انقلابی در جهان هنر نو ایجاد کند که سالیانه میلیونها انسان را مجذوب خود سازد. حدود یکصد سال پیش وقتی که برادران لومیر با حرکت دادن دستگاه فانوس خیال تصاویر قطاری متحرک را بر پرده سینما نمایش دادند، چنان طوفان عظیمی به پا نمودند که تا مدتهای مدید بازار هنرهای دیگر کساد شد و کلیه امکانات مادی و معنوی جهان هنر در اختیار این صنعت نوپا قرار گرفت. این هنر که پر جاذبه‌ترین پدیده قرن بیستم نامیده شد، در همان آغاز مرزهای نوینی را گشود و میلیونها نفر را محسور خود کرد و جالب اینکه بر خلاف پدیده‌های دیگر این قرن نه تنها پس از مدتی عادی و بی اهمیت نشد، بلکه جاودانه شد و ماندنی. به طوری که پس از گذشت اندک زمانی از مهمترین هنرهای عصر قلمداد شد و هنر هفتم نام گرفت.

این هنر در کشور ایران که از دیرباز با هنرهای نمایشی آشنایی داشت بسیار سریع رشد کرد و با نام «چراغ ‌جادو» مورد بهره‌برداری قرار گرفت و البته این نیز مانند دیگر پدیده‌های نوین از اروپا به ایران آمد. به طوری که از منابع تاریخی بر می‌آید سفر مظفرالدین‌شاه به فرنگ در سال 1279ش (1318ق) موجب آشنایی با این وسیله سرگرمی در محل آبهای گرم معدنی کنترکسویل فرانسه گشت و شاه را آنقدر مجذوب کرد که بلافاصله دستور داد میرزا ابراهیم‌خان عکاس‌باشی یک عدد آن را خریده و طرز کار آن را یاد بگیرد، تا این دستگاه عجیب را که به ظن او بر روی دیوار می‌اندازند و مردم در آن حرکت می‌کنند، به عنوان سوغات برای زنان حرمسرای خود ببرد.

 

این دستگاه که در آن زمان سینماتوگراف نامیده می‌شد خریداری شد و به دستور مظفرالدین‌ شاه، میرزا ابراهیم‌خان صحافباشی از مراسم کارناوال گل که در فرانسه برقرار بود فیلم‌برداری کرد. و همین 

نقش قند در اقتصاد ایران طی سالهای بعد از انقلاب مشروطه؛ ( تأسیس کارخانجات تولید قند در ایران: 1304ش)

قند، یکی از مواد مهم مصرفی جامعه ایران در قرن 13ش بوده است، کالایی که به خاطر فقدان صنایع و عدم تولید آن در داخل ایران، به عنوان یک متاع وارداتی حائز اهمیت در برهه زمانی موردنظر شناخته می‌شد. چنان که گفته شده، در دهه1290ش، واردات قند و شکر ایران بین75هزار تا120هزار تُن در سال، متغیر بود. ¹ این مسئله در آن دوره زمانی، نه تنها از بُعد اقتصادی، بلکه از جنبه سیاسی نیز به سود ایران نبود، زیرا کشور اصلی صادرکننده کالای مذکور به ایران، همسایه قلدرمآب شمالی یعنی روسیه بود. روسها در آن برهه زمانی، بیش از80 درصد قند مصرفی ایران را تامین می‌کردند که از لحاظ ارزش، معادلِ بیش از40 درصد صادرات روسیه به ایران محسوب می‌شد. در واقع، مهم ترین کالای صادراتی روسیه به ایران در آن زمان، قند به شمار می‌آمد. ² همین امر سبب می‌شد تا این دولت بتواند از این ابزار، در راستای منافع خود، به عنوان یک اهرم فشار بر ایران استفاده نماید. به طوری که در دومین معاهده تجاری منعقده میان ایران ـ روسیه در زمان مظفرالدین شاه، روسها در عوض قرض به ایران، با تحمیل یک قرارداد گمرکی نابرابر و غیرمنصفانه، که از سوی مظفرالدین شاه و وزیر منفعت‌طلب و سودجوئی مثل امین‌السلطان مقبول واقع گردید،  

اعتبارات دولت در سالهای 1316 – 1315

این روزها که مجلس سخت درگیر و دار بررسی و تصویب بودجه سال 93 است شاید زیاد نام بودجه به گوشمان برسد اما خیلی از ما تصور دقیقی از بودجه نداریم. این بودجه بندی برای اجرای برنامه‌های کشور از گذشته های دور مرسوم بوده است.

بودجه عبارت است از لایحه پیش بینی شده کلیه عواید و مخارج برای مدت یک سال شمسی که باید به تصویب مجلس شورا رسیده باشد. بودجه قبل از اینکه برای تصویب به مجلس شورا برسد، باید به وسیله دولت، به سرپرستی وزارت دارایی، تنظیم و آماده شود. دولت برای این کار باید عایدات کشور را در مدت یک سال پیش بینی کند. این کار از سه طریق ممکن است:تخمین مستقیم، تسری بودجه سال ماقبل آخر به سال بعد از آن، افزودن به بودجه سال گذشته.

 

زمان تهیه بودجه هم در کشورهای مختلف، متفاوت است. قانون محاسبات عمومی ایران برای تهیه و تنظیم آن سه ماه را در نظر گرفته است. مراحل تدوین بودجه عبارتنداز: تهیه و تنظیم و پیشنهاد بودجه، تصویب بودجه، اجرای بودجه و نظارت.

 

بودجه وظایف دولت را شناسایی،سپس آنها را در قالبهای کوچکتر با عنوان برنامه برای دولت طبقه بندی می کند که این شامل درآمدهای دولت، هزینه‌های جاری و سرمایه‌ای و اعتبارات دولت است. این اعتبارات دربرگیرنده اعتبارات وزارتخانه‌ها و موسسات دولتی وابسته به دولت و ...است.

 

در زیر سعی شده فهرست اعتبارات دولت در فاصله سالهای 1316- 1315 بررسی شود. اعتبارات اعطایی عبارتنداز: 1. اعتبارات اعطایی به ادارات انحصار دولتی تریاک و دخانیات، 

فرار بدون بازگشت شاه از وطن

26 دی ماه سال 1357 سالروز فرار شاه از ایران است؛ فراری که دفتر سلطنت پهلویها و زندگی مردم ایران زیر سلطه قدرتهای استکباری جهان را برای همیشه فرو بست. این نخستین باری نبود که شاه فرار را بر قرار ترجیح می‌  داداما اگر در سال 1332 با کودتایی سیاه، امریکا مهره دست نشانده خود را به کرسی حکومت بازگرداند در سال 57 دیگر نه جامعه پذیرای سلطنت بود و نه شاه توان رویارویی با موج خروشان انقلابیونی را داشت که به رهبری حضرت امام خمینی (ره) خواستار برپایی نظام سیاسی نوینی بر مبنای احکام و قوانین اسلامی بودند. فرار شاه آغاز فصلی جدید در حیات سیاسی، اجتماعی، فرهنگی جامعه ایرانی بود. در گفت وگو با مظفر شاهدی کارشناس موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران ماجرای فرار شاه ، وقایع زمینه ساز و نتایج این واقعه در پیروزی انقلاب را با هم مرور می کنیم.

خروج و به‌عبارت دیگر، فرار محمدرضا شاه در 26 دی‌ماه 1357، دومین فرار او از ایران بود؛ چرا در فرار اول، شاه با کودتای 28 مرداد 1332، به سلطنت بازگشت اما بار دوم این اتفاق رخ نداد و شاه از حمایت کشورها و دولتهای حامی خود محروم ماند؟

واقعیت این است که میان ماهیت حوادث و رخدادهای سیاسی و اجتماعی ایران در سالهای پایانی دهه 1320 و اوایل دهه 1330 که نهایتاً به کودتای 28 مرداد 1332 منتهی شد، با آنچه در سالهای پایانی عمر رژیم پهلوی شاهد آن بوده‌ایم، تفاوتهای اساسی وجود دارد. درست است که در هر دو این مقاطع محمدرضا شاه را در صف مخالفان و دشمنان داخلی و به‌ویژه خارجی ملت ایران می‌بینیم، اما، در هر یک از این دو مقطع مهم و حساس کشور ملت ایران دو هدف جداگانه را دنبال می‌کردند. در دو سه ساله منتهی به کودتای 18 مرداد 1332، ملت ایران نهضت ملی کردن نفت و مبارزه با استعمارگران خارجی را دنبال می‌کرد؛ اما، قیام ملت ایران در مقطع سالهای 1356- 1357، هدف بنیادی‌تر، بزرگتر و سرنوشت‌سازتر سرنگونی رژیم پهلوی و برقراری نظام سیاسی جدیدی را دنبال می‌کرد. بنابر این، در مقطع نخست، به رغم مقابله آشکاری که شاه با منافع و خواستهای ملت ایران و همگامی‌ای که با کشورهای خارجی ناقض حقوق و منافع مردم ایران (انگلستان و آمریکا) داشت، قاطبه رهبران نهضت (که البته به‌تدریج اختلافات جدی‌ای هم با یکدیگر پیدا کردند) برنامه و هدفی در راستای از میان برداشتن احتمالی نظام شاهنشاهی پهلوی دنبال نمی‌کردند. بگذریم از این‌که در میان اقشار وسیعی از مردم کشور، مخالفتها و انتقادها از عملکرد شاه بس جدی و گسترده شده بود و چه بسا برای سرنگون ساختن کلیت نظام وقت هم آمادگیهایی نسبی به‌وجود آمده بود، اما، در این باره هیچ برنامه و استراتژی مشخص و از پیش تعیین شده‌ای وجود نداشت. به ‌واقع هم معلوم نبود اگر، کودتاچیان موفق به سرنگونی دولت دکتر محمد مصدق نمی‌شدند، 

کلیاتی درباره تشکل زنان در دوران محمدرضا پهلوی

پس از برکناری رضاشاه و روی کار آمدن محمدرضا پهلوی، تشکل زنان همچنان مورد توجه بود. به طوری که روز به روز بر تعداد انجمنها و جمعیتهای زنان افزوده می‌شد. این افزایش تشکل تقریباً با طرح انجمنهای ایالتی و ولایتی دولت مصادف شد. در سالهای 1340-1350، حکومت پهلوی به منظور تحکیم قدرت بیشتر به سمت امریکاییها متمایل شد و به توصیه طراحان امریکایی، طرح انقلاب سفید را در ایران به اجرا درآورد. هدف مهم این طرح، خروج ایران از بافت سنتی در سطح وسیع و وارد ساختن آن به دوران نوین اقتصادی اعلام شد. اما نتیجه آن بروز بی‌ثباتیِ اقتصادی، از بین رفتن کشاورزی، و ظهور صنایع مونتاژ بود. در مرحله اجرای این طرح نیز تعارضات بسیاری در جامعه پیش آمد؛ به طوری که بیشتر نیروهای مذهبی و روشنفکر به عوارض طرح واقف شده، با آن مخالفت کردند. در این میان، حکومت نیز نیروهای متعددی را در مقابل مخالفان خود مجهز ساخت. ازجمله نیروی زن غربگرا که از ابتدای تأسیس کانون بانوان تا 

روایت کرمیت روزولت از کودتای 28 مرداد 1332

دوران نهضت ملی شدن صنعت نفت ایران از مقاطع تاریخی پر ارج و البته به یادمانی کشورمان به شمار می‏رود؛ نهضتی که اساساً به منظور استیفای حقوق از دست رفته ملت ایران از کشور استعماری بریتانیا آغاز شد و با ملی شدن نهایی صنعت نفت ایران به اوج خود رسید. اما مجموعه علل و عوامل تلخی که عمدتاً از مداخلات و تجاوزکاریهای کشورهای انگلستان و آمریکا نشأت می‏گرفت و توطئه‏های پیدا و پنهان عوامل داخلی استبداد و استعمار خارجی بر آن دامن می‏زد موجبات زودهنگام پایان دوران شیرین نهضت ملی شدن صنعت نفت ایران را فراهم آورد. در این میان البته بروز اختلاف میان رهبران نهضت (که به ویژه پس از آغاز نخست‏وزیری دکتر مصدق روندی تدریجی ولی مداوم را پیموده بود) بیش از پیش دشمنان خارجی و داخلی نهضت را به ائتلاف شومی که در سر می‏پرورانیدند نزدیکتر ساخت و نهایتاً پس از ماهها توطئه کشورهای انگلیس و آمریکا و عوامل داخلی آنان، آن «کودتای سیاه» در 28 مرداد 1332 بار دیگر امید مردم کشور را به یأس تبدیل کرد و طلیعه سالیان طولانی تباهی و فساد در عرصه کشور شد. کرمیت روزولت از طراحان اصلی کودتای 28 مرداد و مجری و کارگردان مشترک دو کشور آمریکا و انگلیس در جریان وقوع این کودتای سیاه بعدها طی خاطرات خود به نقش دو کشور انگلیس و آمریکا در وقوع کودتای 28 مرداد 1332 چنین اشاره کرد:  

قرارداد اوت 1907م / شهریور 1286 ش

ورود به قرن بیستم با چند واقعة مهم برای ایران همزمان شد. یکی از این وقایع انعقاد قرارداد 31 اوت 1907م/ 22 رجب 1325ق/ 9 شهریور 1286 میان انگلستان و روسیه است. هدف قرارداد حل اختلاف دو کشور بود و موضوع آن به تقسیم منافع آنها در افغانستان، تبت و ایران اختصاص داشت. تقریباً از اوایل 1901م/ 1319ق سیاستمداران انگلیسی تلاش کردند روسها را برای حل اختلافاتشان پای میز مذاکره بکشند. لنز داون در گفتگو با سفیر روسیه در اکتبر 1901م / 1319ق پیشنهاد تقسیم ایران را داد. اما روسیه که نمی‏خواست در منافعش با انگلستان در ایران سهیم شود با پیشنهاد لنز داون مخالفت کرد. انگلستان برای وادار ساختن روسیه به تقسیم ایران به اقداماتی دست زد. از جمله در 30 ژانویه 1902م/ 20 شوال 1319ق قراردادی با ژاپن منعقد کرد با اتکا به این قرارداد در 9 فوریه 1904م/ 22 ذیقعده 1321 ق ژاپن به روسیه حمله کرد و این جنگ به شکست روسیه انجامید و در بعد داخلی و خارجی تبعات سنگینی برای روسیه داشت. اقدام دیگر انگلستان 

مجلس پنجم و ترفند جمهوری‌خواهی

مجلس پنجم که مقارن به قدرت رسیدن رضاخان بود و در 22 بهمن 1302 تشکیل شد، یکی از مهمترین ادوار مجلس شورای ملی بود. این مجلس با نطق محمدحسن میرزا ولیعهد افتتاح شد و پس از انجام مقدمات کار میرزا حسین خان موتمن‌الملک به ریاست و سید محمد تدین و میرزا عبدالعلی طباطبایی سیدالمحققین به نیابت آن برگزیده شدند. این مجلس تاثیرات شگرفی در تاریخ ایران باقی گذاشت.

اکثریت مجلس  را در این دوره نمایندگان ائتلافی فراکسیون تجدد (حدود 40 تن) به رهبری سید محمد تدین و فراکسیون سوسیالیستها (حدود 14 تن) به رهبری سلیمان میرزا تشکیل می‌دادند و در برابر این اکثریت فراکسیون اقلیت قرار داشت که با لیدری آیت‌الله سید حسن مدرس اداره می‌شد. اقلیت و اکثریت بنابر سنت پارلمانی در برابر هم به فعالیت می‌پرداختند.

 

مجلس در ماههای بهمن و اسفند  

دولت مصدق از نگاه یک روزنامه درباری

ایران در دوره نخست‌وزیری محمد مصدق، یکی از چالش برانگیزترین و پُرهیاهوترین ادوار سیاسی تاریخ معاصر خود را سپری نمود. جدای از رویکرد اقتصادی و همچنین سیاست خارجی متفاوت نسبت به دولتهای سابق، مصدق سعی نمود در عرصه داخلی هم از استبداد حاکم بر فضای سیاسی ایران بکاهد. در همین راستا بود که در دوره زمامداری او، مطبوعات زیادی از همه طیفهای سیاسی، اعم از ملی‌گرایان لیبرال و سوسیال، سلطنت‌طلب، اسلامگرا و کمونیست منتشر شده و آزادانه به ابراز نظرات خود می‌پرداختند. البته اعطای این آزادی بیان، بدون مناقشه و چالش نبود، بلکه سبب سوءاستفاده برخی نشریات، از فضای باز سیاسی موجود گردیده، و کار به هتک حرمت، افترا و تخطّی از چارچوب قانون منجر می‌شد. مسئله‌ای که به کرّات، دامن شخصِ نخست‌وزیر وقت ایران را هم گرفته، او را در نوک پیکان حملات لفظی شدید برخی از مطبوعات قرار داد. در این مقاله کوتاه، نمونه‌هایی از محتوای مطالب یک نشریه (هفته‌نامه که به طور متناوب منتشر می‌شد) سلطنت‌طلب با عنوان صبح وصال آورده شده، تا از این طریق، به رویکرد نشریه مذکور نسبت به نخست‌وزیر ایران، و همچنین چگونگی ایفای نقشِ آن، به عنوان نمونه‌ای از عناصر سلطنت‌طلب، در تضعیف و سقوط دولت دکتر مصدق پی برده شود.

اولین شماره صبح وصال دقیقا یک ماه بعد از قیام سی تیر1331ش منتشر گردید. این شماره، با توجه به جوّ سیاسی حاکم بر کشور یعنی موضع قدرت مصدق در کنار کاشانی و با حمایت گسترده مردم ایران، و در آن سو، ضعف دربار پهلوی؛ بسیار محتاطانه بوده و فقط شامل نصایح و پیشنهادهایی به شرح زیر می‌گردید:

 

«تصویب قانون انتخابات که حق رای را به باسوادان تفویض نماید از خواسته‌های مردم روشن ضمیر این مملکت می‌باشد. آقای دکتر مصدق! اکنون که لایحه اختیارات به تصویب مجلسین رسیده و با فداکاری افراد دستجات مختلف، شما مجددا زمام امور کشور محروم و ستمدیده ما را به دست گرفته‌اید و اوضاع و احوال نیز به دلخواه شما و یاران شما جریان دارد... شایسته است لایحه انتخابات را هر چه زودتر تدوین و به تصویب آن همت گمارید». ¹

 

به رغم اینکه در ماههای نخستینِ بعد از قیام سی تیر،